در حالی که انتشار ترجمه‌ فارسی کتاب «مکتب در فرایند تکامل» با مجوز وزارت ارشاد، با واکنش‌های شدیداللحنی همراه شد، دکتر سیحسین مدرسی طباطبایی با تأکید بر عصمت امامان شیعه، برخی برداشت‌های نسبت‌داده‌شده به خود را رد کرد.

به گزارش خبرنگار «تابناک»، کتاب «مکتب در فرایند تکامل» در سال 1993 از سوی انتشارات داروین در شهر پرینستون آمریکا منتشر شد. ظاهراً‌ هاشم ایزدپناه کتاب را در همان سال‌ها به فارسی ترجمه کرد و نسخه‌‌های کپی‌شده‌ آن حتی به شهر قم نیز رسید. اما با مجوز وزارت ارشاد، این کتاب حدود سه ماه پیش از سوی انتشارات کویر به طور عمومی و رسمی منتشر شد.

با این حال برخی برداشت‌ها نظیر زیر سؤال بردن مهدویت و رد عصمت امامان شیعه، از جمله توسط یک طلبه سابق آمریکانشین و همچنین دیدگاه «علمای ابرار» دانستن ائمه معصومین(ع) که از سوی محسن کدیور بازخوانی شده بود، به نویسنده این کتاب نسبت داده شد.

هم‌زمان برخی رسانه‌ها با انتقاد شدید از نویسنده این کتاب، او را به زیر سؤال بردن مکتب تشیع و عقاید حقه آن متهم کردند و این در حالی است که مدرسی طباطبایی، دانش‌آموخته‌ حوزه‌ علمیه‌ قم و دارای اجازه‌ اجتهاد است که وی پیش از انقلاب یکی از شاگردان استاد مطهری بود و به توصیه‌ او راهی آکسفورد شد و در زمینه فقه اسلامی با رساله‌ «خراج در فقه اسلامی» دکترا گرفت و هم‌اکنون نیز با داشتن کرسی استادی در دانشگاه‌هاروارد، یکی از برجسته‌ترین و مشهورترین پژوهشگران سنت شیعی در جهان است.

بخشی از مصاحبه حسین مدرسی طباطبایی با سایت دانشجویان مسلمان شمال شرق آمریکا نشان می‌دهد که وی به برخی برداشت‌های انجام‌شده از کتابش معترض است، هرچند دیدگاه مطرح‌شده از سوی وی که به نظر می‌رسد «تصویر ارایه‌شده از تشیع در جهان» در آن حرف اول را می‌زند، با دیدگاه رسمی موجود اندکی متفاوت است. البته باید به او این انتقاد را هم کرد که چرا جای چنین برداشت‌هایی را از کتاب خود باز گذاشته است؟

در این مصاحبه روی دو نکته تکیه شده است: نخست درباره اظهارنظری است که گفته می‌شود محسن کدیور به آقای مدرسی نسبت داده‌ و مدرسی آن را محل تأمل می‌داند، دیگری در باره چگونگی ارائه تشیع در جهان جدید به خصوص در غرب است، آنچنان که بتواند نقش سازنده خود را داشته باشد.

به نوشته سایت کتابخانه تاریخ اسلام و ایران، درباره نکته اول لازم به یادآوری است که آقای مدرسی، تابستان گذشته، در باره نقل مطالب دیگری از ایشان توسط آقای کدیور در باب عصمت و این که این نظریه در قرن دوم طرح شده است، گفته بود: بنده به ایشان یادآور شدم که بنده در باب عصمت ائمه (ع) چیزی بالاتر از محصول بحث‌های کلامی متأخر را قائلم و آن اعتقاد به‌ آیه تطهیر و نزول آن در حق اهل بیت است که بالاترین نوع پاکی و طهارت آن بزرگواران است.

به هر روی منهای اظهارنظر درباره این سطور، بهتر است با دیدگاه‌های مدرسی آشنا شده و محققانه و پرسشگرانه زمینه پژوهش‌های بیشتر را فراهم کنیم. بدون تردید همه ما با قدر و قیمت والای مذهب اهل بیت و تشیع که همان اسلام اصیل است، آشنا بوده و علاقه مندیم بتوانیم با تحقیقات بیشتر، این مذهب را بهتر از پیش به دیگران معرفی کنیم.

‌اخیراً مطرح شده که با نظریه علمای ابرار آقای دکتر کدیور که بر گرفته از آرای جنابعالی در کتاب «Crisis and Consolidation in the Formative Period of Shi’ite Islam» است، عملاً فرقی میان شیعه و سنّّی باقی نمی‌ماند چه سنّی‌ها هم، لا اقل سنّی‌های غیر وهابی، با مطرح کردن ائمه اطهار‌به عنوان علما‌ ابرار مشکلی ندارند. مایلیم ارزیابی جناب عالی را از این انتقاد بدانیم.

- نظر آقای دکتر کدیور بر گرفته از آرا‌ی من نیست،‌برگرفته از سخن برخی دانشمندان شیعی متقدم است که بنده نظر آنان را در آن کتاب نقل کرده‌ام. راستش را بخواهید من حتی مقاله آقای کدیور را نخوانده‌ام و نمی‌دانم ایشان آن سخنان را از کتاب بنده نقل می‌کنند یا از منابع اصلی. بنده هم شخصاً از نظریه علما‌ی ابرار جانبداری نکرده‌ام. در همان کتاب هم گفته‌ام که اعتقاد شخصی من در این مسائل برابر اعتقاد عوام شیعه است که آن را خطّ میانه می‌خوانم. ولی مطلبی که در نقد آن نظریه نقل نمودید، به نظر من حرف صحیحی نیست. درست است که یک مسلمان، چه شیعه و چه غیر شیعه،‌ معمولاً دوستدار و محبّ اهل بیت است. خودم شخصاً در هند دیدم که در عزای امام حسین‌، شیعه و سنّی می‌گریستند. ‌اما این‌ تشیع به معنی اصطلاحی روزگار ما نیست.‌تشیع ما همان است که صحابی بزرگ امام صادق، ابان بن تغلب، ‌هزار و سیصد سال پیش گفت: «شیعه کسی است که در مواردی که‌سخن پیامبر به گونه‌های مختلف گزارش شده باشد گزارش علی را بر می‌گزیند و اگر سخن علی هم به شیوه‌های مختلف نقل شده باشد سخن امام صادق را پیروی می‌کند».

این خط فاصل میان دو گرایش اسلامی و دو تفسیر از اسلام است.‌اعتقاد به مرجعیت نهائی علی و امام صادق یا اعتقاد به مرجعیت نهائی صحابه به خصوص شیخین. تشیع‌ تفسیر علوی و تفسیر اهل بیت از اسلام است و تسنن‌تفسیر صحابه.‌ما با کمال احترام به صحابه و به برادران اهل سنت، معتقدیم که به مقتضای حدیث ثقلین‌ملزم و مکلف به پیروی از تفسیر اهل بیت هستیم و در این اعتقاد خود هم پا بر جاییم. بنده شخصاً این نوع سلیقه را که در صدد ایجاد فاصله ای پهناور میان دو بخش اسلام است نمی‌پسندم.‌برعکس‌ معتقدم که تا می‌توانیم مظاهر فرق خود را با اهل سنت کم و مسیر را کوتاه کنیم تا آنان که بر حقانیت این تفسیر و این نسخه از اسلام آگاه می‌شوند بتوانند به راحتی نقل مکان کنند.‌همان وضعی که تشیع در شرق جهان اسلام در آغاز قرن نهم هجری داشت که اگر غلو قزلباشی پنجاه سالی دیرتر ظهور کرده بود چه بسا اکنون تشیع‌ گرایش غالب بر سراسر خراسان بزرگ و آسیای میانه و ماورا‌ءالنهر بود. معتقدم که تشیع باید داخل چهارچوب اسلامیت معنی شود در شکل تفسیر و قرائت اصیل و اصلی اسلام، و نه خارج از آن و به مثابه یک مذهب و فرقه اسلامی. نیازی نمی‌بینم که‌ با دیگران نزاع طائفه‌ای یا بحث تاریخی داشته باشیم. ‌تشیع را باید به عنوان یک فکر، یک مکتب، و یک محتوا‌ مطرح کنیم .‌این که تصوّر شود برای جدا کردن صفوف شیعه و سنّی باید بر سبّ و لعن و علم غیب‌و معجزه و تبدیل نقش پرده به شیر درنده به فرمان امام‌تکیه و احتجاج کرد ‌بیراهه رفتن است.‌این کارها بهانه کم کاری و برای فرار از تکلیف شاقّ تفکر و عرضه فکر نو در عرصه تشیع است. یعنی به جای این که مخلصانه کمر همت ببندیم‌و مرامنامه روزآمدی برای اسلام علوی تدوین کنیم و مجموعه آموزش‌های ائمه اطهار را در حوزه‌های فکری و فلسفی و اخلاقی و حقوقی‌برابر با گفتمان روز ارائه دهیم‌راه راحت تر را پیش گرفته‌ایم و از امام می‌خواهیم که مرده زنده کند.‌تشیع‌این حرفها نیست. تشیع‌یک میراث فکری و فرهنگی عظیم است.‌پیام اخلاق و معنویت و روحانیت اسلام است.‌تفسیر بلند عرفانی و عاشقانه از خدا و از جهان، از رابطه خدا با جهان و رابطه انسان با خداست.

اخلاق ‌اجتماعی آن Golden Rule است که فقط در تفسیر علوی اسلام می‌توان یافت: «اجعل نفسک میزاناً فیما بینک و بین غیرک فاحب لغیرک ما تحب لنفسک و اکره له ما تکره لها و استقبح من نفسک ما تستقبحه من غیرک»(همان اصلی که‌امروز مسیحیت این قدر روی آن تبلیغ می‌کند و آن را اصل زرین تعلیمات مسیح می‌داند، و دین‌شناسان غربی هم به خاطر بی اطلاعی از نسخه علوی اسلام‌ هم‌آواز با کلیسا می‌پندارند که آن مختص مسیحیت است و در هیچ دین و آئین دیگری نیست). جهان‌بینی آن این که هر انسانی «اما اخ لک فی الدین او نظیر لک فی الخلق». ‌دعای آن‌ راز و نیاز عاشق و معشوق: «الهی ان اخذتنی بجرمی اخذتک بعفوک و ان اخذتنی بذنوبی اخذتک بمغفرتک‌وان ادخلتنی النار اعلمت اهلها انی احبک». خداشناسی آن راه یافتن به حضرت دوست که: «ألست تراه فی وقتک هذا؟». عرفان آن ذوب در محبوب که: «لا حجاب بینه و بین خلقه غیر خلقه». ‌پیامبر شناسی آن: «بعث فیهم رسله لیثیروا لهم دقائق العقول».‌نظام اجتماعی آن: «لن تقدس امه لا یؤخذ للضعیف فیها حقه من القوی غیر متعتع». ‌نظام جنگ و صلحش: «اللهم احقن دمائنا و دمائهم و اصلح ذات بیننا و بینهم». نگرش تاریخی آن: «ولا تنقض سنه صالحه عمل بها صدور هذه الامه». پیامش به انسان‌ها:«لا تکن عبد غیرک و قد خلقک الله حراً». احترام آن به آزادی و استقلال فکری: «لا تستوحشوا فی طریق الهدی لقله اهله». اینهاست که تفسیر ما و مکتب فکری ما را از مکتب‌ها و اندیشه‌های اسلامی دیگر مشخص و ممتاز می‌کند نه صرف چند واقعه در گذشته‌ها، یا چند نقل و روایت که احیاناً‌ می‌تواند مورد نقد و تشکیک قرار گیرد، یا دعوی وقوع عجائب محیر العقول که امروز نمی توان‌بر خرد هیچ انسان فرهیخته تحصیلکرده‌ای تحمیل کرد.

هر کس کمترین آشنایی با گفتمان مذهبی معاصر دنیا داشته باشد می‌داند که ‌امروز میزان داوری در باره ارزش هر پیام و مکتب،‌محتوای آن است و درجه توفیق آن در انسان سازی و در ایجاد یک جامعه پاک اخلاقی.‌بنده شخصاً در این یک دو سال اخیر که در اندیشه نوشتن کتابی با نام‌ Shi’ite Islam as I Know It‌بوده‌ام ناگزیر بر مواد و معارف شیعی‌مروری مجدد، این بار از دیدگاه محتوایی و فکری‌داشته‌ام . چه معارفی در این مواد است که هر یک تاجی زرین بر تارک فکر بشری است و تا کنون احدی در فکر تحلیل و عرضه درست آن در چهارچوب گفتمان مذهبی و ذهنیت‌های فکری و فرهنگی امروز جهان بر نیامده است. تشیع اینهاست نه تبرا و سب و لعن چهار ضرب، یا گذاشتن امام در کارگاه معجزه سازی. آیا این خیلی هنرست که تشیع را جوری معرفی کنیم که‌هانری کربن‌ها آن را بازمانده آئین‌های جادو محور ادوار نخستین تاریخ بشریت،‌با ترکیبی از عقائد مانوی و ثنویت گرا و آرمان‌های فرجام باوری و نجات باوری در ادوار متأخرتر، بشناسند و بشناسانند؟ آیا فراهم ساختن بستر این گونه تحلیل‌ها از مکتب پاک اهل بیت، خدمت به آرمان اهل بیت است؟